Yazar Kemal Kahraman, Anadolu’da geçmişten günümüze dek uzanan tarihi yapılar ve ibadethanelerin Türk ve İslam kültürü içindeki yeri ve ehemmiyetini “Tapınaklar ve Camiler” isimli yazısında ele aldı.
Kemal Kahraman’ın “Tapınaklar ve Camiler” isimli yazısı:
‘BU YAKLAŞIM GELENEKLERİMİZE UYMUYOR’
“Hıristiyanlık ortaya çıktığında” diye kelama başlasam artık yanlış anlaşılacak. Zira çabucak Hazreti İsa ve Milat akla gelecek. Halbuki ben onu kastetmiyorum. Hz. İsa ile gönderilen, bugünkü manada Hıristiyanlık değildir. Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. İbrahim ile gönderilen neyse odur. Biz ona en geniş manada İslam diyoruz. Hıristiyanlığın formu çok sonra ortaya çıktı. “Christ” ismini verdikleri Hz. İsa’nın doğumunu takvimin başlangıcı kabul ettiler. Lakin Roma’nın Hıristiyanlığı kabul etmesi MS.3. asırdan sonradır. Yani Hz. İsa’nın getirdiği ileti üç asır boyunca kabul görmedi. İnananlar Roma devletinin zulmü altında yaşamak zorunda kaldı. Kur’an’da geçen Ashab-ı Kehf kıssasını hatırlayalım.
Antik Yunan’dan etkilenen Roma kültürü ilahi iletiye üç asır direndi. İnananları takip etti, konutlarını, ibadethanelerini yıktı. Kapadokya Roma zulmünden kaçan inançlı insanların gizlenmek için kurduğu yeraltı kentleriyle doludur. Üç asırdan fazla bir vakit içinde kendi kültürüyle yoğurarak bugünkü Hıristiyanlığı ortaya çıkaran Roma Doğu’da Ortodoksluğun Batı’da Katolikliğin temellerini attı. Bu kere antik çağdan gelen “pagan” inançların peşine düştü. Eski Yunan ve Roma tapınakları bu süreçte tahrip edilmeye başladı. Birinci çağların en büyük kütüphanesi olarak bilinen ve Büyük İskender’in mirası olan ünlü İskenderiye Kütüphanesi “pagan yapıtları ile dolu” olduğu gerekçesiyle Doğu Roma’nın Mısır valisi tarafından tapınaklarla birlikte tahrip edildi. Rivayete nazaran bir hafta boyunca İskenderiye hamamlarında kitap yakılmıştır.
Bunları niye yazıyorum? Anadolu’nun her yerinde gördüğümüz eski çağlara ilişkin tapınak, tiyatro, kilise üzere kalıntıların nasıl olup da yıkıldıkları düşünülünce birinci akla gelen, bin yıldır bu topraklara hakim olan Türk ve İslam kültürü oluyor. Meğer bu türlü bir yaklaşımın geleneklerimize uymadığı, geçtiğimiz bin yıl içindeki kültürel birikime baktığımızda çarçabuk anlaşılabilir. Atalarımızın bilhassa ehli kitaba ilişkin dini yerlere hürmet göstermelerinin temel mantığı yazımızın giriş kısmında verilmiştir. Doğu ve Batı Roma’da devlet dini olmasından itibaren pagan periyodu ismi verdikleri birinci çağlara ilişkin eserler güzel bir muamele görmedi. Hangi kalıntıların hangi periyotta bu hale geldiğini uzmanlar hesaplayabilir. Lakin birinci vakitlerde bu türlü bir yıkım devri yaşandığı bilinmektedir. Bunu rakiplerini tarihten silmeye odaklanan Roma kültürünün bir devamı olarak görmek pek de yanılsama olmayacaktır.
Anadolu’nun her yerindeki antik çağlara ilişkin tarihi harabeleri gezen yerli ve yabancı turistlerin olaya bu açıdan bakmasında yarar vardır. Bugünden bakınca birinci çağ olsun yeni ve yakın çağlar olsun bu topraklarda tarihten gelen kültürel mirasın koruyucusu bin yıldır atalarımızdır. Bu coğrafyada Hitit, Frig, Grek, Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı periyotlarına ilişkin çok varlıklı bir kültürel envanter mevcuttur. Vakit dizimini, tapınak, kilise ve cami evreleri olarak özetleyebiliriz. Turizm daha çok yabancı ziyaretçilerin ilgileri doğrultusunda şekillendiğinden ulusal kültürümüze ilişkin mirasın korunması ve tanıtımı açısından adil olmayan yahut ihmal edilen noktalar kelam konusu olabiliyor. Bu yazımızda birtakım örnekler üzerinden bu bahse açıklık getirmeye çalışacağız. Aydın Didim bölgesinde bir seyahatte aldığım notlar burada hareket noktamız olacaktır. Gördüğüm birkaç tapınak, kilise ve cami üzerinden, kelam konusu durumla ilgili hatırlatmada bulunarak, tanıtım ve turizm faaliyetlerine küçük bir katkı sağlamak niyetindeyim.
APOLLON TAPINAĞI VE HİSAR CAMİİ
Aydın’ın Didim ilçesinin merkezinde yer alan eski Hisar mahallesinde turistler tarafından büyük ilgi gören Apollon Tapınağı harabelerinin çabucak yanında tarihi Hisar Camii yer alıyor. 1830 yılında Rum Ortodoks Kilisesi olarak yapılan cami 1924 yılından günümüze Rumeli’den gelen mübadil göçmenlerin yerleştirildiği mahallede cami olarak kullanılıyor. Mahalleli minare bile eklemeyerek mescide gözü üzere bakmış. Yüz yıl kilise ve yüz yıl cami olmak üzere yaklaşık 200 yıllık tarihe sahip olan taş duvarlı, şık sütunlu cami 2020 yılında Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onarıma alınmış, 2021 yılında tamamlanarak ibadete açılmış. Lakin yeni restore edilen cami, duvarındaki bir çatlak sebep gösterilerek 2022 yılında ibadete kapatılmış. Geçen iki yılda rastgele bir süreç yapılmamış. Bölge sakinleri mescitlerinin bir an evvel açılmasını istemektedir. Binlerce yıllık Apollon tapınağı serbestçe ziyaret edilirken 200 yıllık caminin rastgele bir muhafaza faaliyeti yapılmadan kapalı tutulması, bu çeşit mescitlerin ihyasını istemeyen lobilerin baskıları olduğu biçiminde yorumlara neden olmaktadır. En azından, muhtaçlık duyulan bir bölgede aktif olması gereken hoş bir caminin bürokratik süreçlerin uzaması nedeniyle kapalı kaldığı anlaşılmaktadır.
MİLETOS VE İLYAS BEY CAMİİ
Tarihi MÖ. 2000’lere kadar giden Miletos, Didim yakınlarındadır. Efes üzere bir koloni ve liman kenti olup vakitle içeride kalmıştır. Geniş bir alana yayılan harabelerde tiyatro ve hamam dışında Atena ve Asklepios tapınaklarına ilişkin kalıntılar vardır. Milet harabelerinin çabucak yakınında yer alan İlyas Bey Camii, Anadolu Beylikleri devrine ait İlyas Bey Külliyesi’nin merkezinde, şık ve süper bir yapıttır.
Menteşe oğlu İlyas Bey’in buyruğu ile 1404 yılında yapılan cami, Koca Camii ve Cuma Camii olarak da bilinir. İmalinde duvarlara yerleştirilen mermer bloklar eşsiz bir sanat yapıtıdır. Kimi kaynaklar, bu mermerlerin Milet antik kentinden alındığını (devşirildiğini) vurgulamaya bayılıyor. Özgün mimarisi, cephe tasarımı ve bezemeleriyle Anadolu Türk mimarisinin önde gelen yapıtlarındandır. Caminin mermer mihrabı geometrik desenlerle bezenmiş olup, çağının en hoş örnekleri ortasındadır. Cami ve külliye 2007-2012 yılları ortasında Sökeli hayırsever Kayhan ailesi takviyesiyle onarım görmüş, kültürel mirasın korunması alanında Europa Nostra mükafatı almıştır.
Bugün Cami ve külliyesi onarım nedeniyle çok uygun durumda olmakla birlikte sahipsiz bir görünüm arz etmektedir. Bahçe kapısının yanlarında yapının müze değil Didim Müftülüğü’ne bağlı açık bir cami statüsünde olduğu anlaşılıyor. Lakin ibadete hazır durumda değildir. Tabanda halı bulunmayıp bir kenarında seccadeler mevcuttur. Biz ziyaret ederken gördük ki bütün kapıları açık ve özel bir misyonlu bulunmuyor. Rastgele bir yerleşim yerine yakın olmadığından en azından gündüzleri ziyaret sırasında müdafaa görevlisine ihtiyaç duyuyor. Kültür bakanlığı portalinde Cami ve külliyesi Milet Ören yeri seyahat sistemine dahil görünüyor. Ancak vazifelilerden epey uzak bir pozisyonda bulunuyor. İlyas Bey Camii mimari özelliklerine ve pahasına yakışır bir biçimde ya bağlı olduğu Diyanet kurumu tarafından vazifeli atanarak ihya edilmeli, ya da ören yeri kapsamında muhafaza tahsis edilmelidir.
DOĞANBEY KÖYÜ; ŞAPEL VE CAMİ
Söke ilçemiz sonları dahilinde, klasik özgün taş mimarisi, mahalle dokusu ve korunmuşluğuyla ülkemizin kültür hazinelerinden birisi olan Doğanbey Köyü yer almaktadır.
1800 yıllarında Padişah iradesiyle adalardan getirilen Rum vatandaşların yerleştirildiği, Domatia ismiyle geçmişi çok eskilere dayanan, mübadeleden bu yana göçmen Türk ve Müslümanların yerleştirildiği eski ve hoş bir köy durumundadır. Yakın tarihimizde Rumların ve Türklerin yaşadığı köy, vakitle terk edilerek aşağı bölgeye taşınma nedeniyle bir müddet ıssız kalmış, son devirde turistik ilgi görmeye başlamasıyla eski köy canlanmış, muhafazaya alınmış, onarım sürecine girmiştir. Köyde yüzlerce yıllık Rum ve Osmanlı köy dokusu özellikleri mevcuttur. Bugün köyün genel siluetine şık bir beyaz minare hakimdir.
Merkeze gidildiği vakit köydeki daha yakın vakitlere ilişkin büyükçe bir caminin yanında küçük lakin eski bir kilise (Şapel) görülmektedir. Bununla birlikte yabancı turistlerin çokça ilgi gösterdiği köyün tanıtımıyla ilgili toplumsal medya ortamlarında ekseriyetle uzak planda kaçınılması güç olsa da yakın planlarda cami manzarasından itinayla kaçınılmaktadır. Biz ziyaret ettiğimizde küçük kilisenin çabucak yanında yer alan caminin etrafının bantla çevrildiğini ve “yaklaşmayınız!” diye yazılar asıldığını gördük. Konutların birçoklarının eski ve riskli durumda olduğu, bir kısmının restore edilme sürecinde, yanındaki küçük kilisenin pek uygun durumda bulunduğu düşünüldüğünde caminin bakımsız durumu ve “yaklaşmayınız” ihtarları epeyce manidar görünüyor. Zira en eski yapılarda bile bu türlü bir ihtar göze çarpmıyor. İstediğiniz kadar yaklaşabiliyorsunuz.
Genel olarak baktığımızda Doğanbey köyünde aşikâr vakitlerde her iki toplumun yaşamış olmasına karşın Rum devrini ve eski ismini öne çıkaran ezik bir turistik kültürün her şeye hakim olduğu anlaşılıyor. Osmanlı’dan günümüze her türlü kültür ve inanca hürmet gösteren ulusal geleneğimizin vakit zaman ihmale ve istismara uğradığı izlenimi veren bu çeşit örneklere bakarak en azından yetkili makamlar tarafından istikrarlı bir yaklaşım sergilenmesi gerektiğini hatırlatmak istiyoruz. Cami tıpkı yanındaki kilise üzere bir an evvel bakımı yapılarak hizmete açılırsa köyün son iki asırlık tarihi gerçek manasını bulacaktır.
SONUÇ
Ülkemizde mevcut olan güçlü tarihi miras, tanıtım, onarım ve turizme kazandırma bakımından ne yazık ki daha çok yabancı turistlerin ilgisinin baskısı altında bulunmaktadır. Bunun pasif bir yaklaşım olduğu açıktır. Kültürel mirasın tanıtım ve korunması yalnızca turizm ve ticaretin insafına bırakılamaz. O denli bile olsa, iktisattaki “her arz kendi talebini yaratır” prensibine bağlı olarak ezik yaklaşımı bir kenara bırakıp bu topraklardaki tapumuz olan Selçuklu ve Osmanlı devrine ilişkin yapıtları turizme ve topluma kazandırmak ilgili kurumların temel vazifesi olmalıdır. En azından yerli turistler için atalarımızdan kalan güçlü mirası tanıtma ve ilgi oluşturma bakımından daha tesirli çalışmalar yapılabilir. Tarihi sürecin tam olarak algılanması için, rastgele bir tapınak yahut kilisenin mücavir alanında da olsa kapalı durumdaki mescitler hizmete açılabilmelidir. Ankara’da Avgustus Tapınağı ve Hacıbayram Camii buna hoş ve sembolik bir örnektir. Türkiye’deki farklı devirlere ve dinlere ilişkin tarihi mirasa ilgi duyanların bugün öteki ülkelerde kalan bize ilişkin mirasın ne durumda olduğunu araştırmaları, kültürler ortasında sağlıklı bir karşılaştırma yapmalarına yardımcı olacaktır.
Turistik bir bölgemize ilişkin bu izlenimlerimin ilgili makamların hizmetine katkıda bulunmasını ve hayırlara vesile olmasını temenni ediyorum.